Zostawili we mnie swój ślad.

Zaopiekujesz się mną, gdy będzie już koniec?

Pojawiła się u mnie w poradni pewnego dnia. Przyszła tylko zapytać, czy będzie mogła skorzystać z pomocy jak już będzie ciężko. Przyszła sama. Stała bezradna, drobniutka, wychudzona słaba i smutna. Ale miała jeszcze w spojrzeniu cień życia, może nie wolę życia, ale ufność, wiarę, że będzie co ma być. „Mam raka” -powiedziała- już nie dają mi chemii, bo jestem za słaba. Dali mi skierowanie do tej poradni. Pomoże mi pani? ” Wtedy jeszcze nie wiedziałam, co miała na myśli zadając mi to pytanie.
Usiadłyśmy więc w poradni i to pierwsze spotkanie i pierwszą rozmowę zapamiętam na długo. Pani Janina miała 75 lat, rozsianego raka jelita grubego i wątrobę, która zajmowała jej całą jamę brzuszną. Pamiętam, jak spinała spodnie w pasie agrafką , tak schudła. Mówiła jednak, że nie będzie ich zaszywać, bo pewnie jeszcze przytyje. I „przytyła , to znaczy jej wątroba tak się powiększyła, że agrafki nie były już zupełnie potrzebne. Zapytana czy coś ją boli mówiła , że nie. Dopiero gdy ją badałam i dotknęłam brzucha, zobaczyłam grymas na jej twarzy, ale bez słowa skargi. „ Przecież musi boleć, taka choroba” – odparła.
Po pierwszym zbadaniu i zaordynowaniu leków zaczęłyśmy rozmawiać. „Wiem, że jest źle, wiem jaka to choroba i jak to się skończy- mówiła. Chciałabym tylko mieć pewność, że ktoś się mną zaopiekuje jak już będzie źle , żeby nie być ciężarem dla bliskich. Bo sama nie dam rady. Zaopiekuje się mną pani jak już przyjdzie ten czas?” To pytanie rozbrzmiewa mi w uszach do tej pory. Pamiętam jak się przutuliłyśmy. Po to tu jestem- powiedziałam tylko i wszystko już było jasne.
Widziałyśmy się co dwa tygodnie. Leki przeciwbólowe działały, apetyt powrócił na chwilę. Jednak z każdą wizytą widziałam ją coraz słabszą, choć nadal lekko uśmiechniętą i tak bardzo pogodzoną z losem. Pamiętam, jak przyszła jednego dnia i opowiadała, że nagle źle się poczuła w domu tak, że mąż chciał wezwać pogotowie ratunkowe. Zabroniła mu jednak twierdząc, że to przecież nic nie zmieni, jak ma umrzeć to umrze tej nocy. Lecz przeżyła i kryzys na chwilę minął. Na ostatnie dwie wizyty zgłosiła się do mnie już nie sama, lecz w asyście kuzynki a potem siostry. Na ostatniej wizycie w poradni była bardzo słaba, nie mogła jeść i wymiotowała. Zaproponowałam, że od razu położę ją do Oddziału. Miałyśmy przecież umowę. Ona spojrzała tylko i poprosiła o dwa dni. Miała wrócić w poniedziałek. Weekend chciała spędzić w domu. Ostatni weekend w domu. Wiedziałyśmy to obie.
Do szpitala w poniedziałek przywiózł ją mąż. Dostała leki, kroplówki, chodziła po oddziale słabiutka, ale nie chciała do domu. W ciągu kilku dni osłabła już na tyle, że nie była w stanie wstać z łóżka. Ale zawsze pytana jak się czuje, odpowiadała z bladym uśmiechem cichutko i spokojnie, że dobrze. Cała pani Janinka. Pewnego dnia odwiedził ją syn i przerażony jej pogarszającym się stanem z wyrzutem powiedział, że niepotrzebnie trafiła do szpitala, bo tu tylko się jej pogorszyło. Nie rozumiał czemu tak bardzo chciała przyjść do szpitala. Musieliśmy zatem odbyć długą rozmowę. Opowiedziałam mu o obietnicy danej jego mamie i jej prośbie, o naszej umowie. Przy okazji okazało się, że pani Janina chroniła rodzinę i nie mówiła im wszystkiego o złym rokowaniu, bo sama zgłaszała się do lekarzy. Zrozumiałam też wtedy, dlaczego zawsze (z wyjątkiem dwóch ostatnich wizyt) do poradni przychodziła sama. Syn płakał. Czy zrozumiał? Nie wiem.
Gdy kolejnego dnia poszłam do pani Janiny na salę, wiedziałam, że koniec już blisko. Była swoim cieniem. Rysy twarzy zaostrzyły się, oczy posmutniały i straciły resztki blasku a ona sama zapytana jak się czuje powiedziała, że nie ma już siły. Rodzina była przy niej prawie cały czas. Umarła cichutko. Tak jak cichutko żyła i chorowała. A ja obietnicy dotrzymałam.

Pozwól jej odejść

Ania przyjechała do naszego oddziału w bardzo ciężkim stanie. Miała 35 lat. Znaleziono ją na śmietniku, wychudzoną, wychłodzoną, z niedowładem czterokończynowym, masywnymi odleżynami, z afazją sensomotoryczną (tzn. nie mówiła i nie wiedzieliśmy do końca czy rozumie , co my mówimy do niej). Pogotowie zabrało ją do innego szpitala a po kilku tygodniach trafiła do nas. Nie miała nowotworu. Miała toksyczną, poalkoholową encefalopatię (tzn. uszkodzenie mózgu). Leżała u nas kilka miesięcy. Na początku była mocno wystraszona, bała się, reagowała krzykiem na każdą próbę dotyku. Miała wzrok wystraszonego zwierzęcia. Z czasem przyzwyczaiła się do nas, pozwalała się badać, wykonywać czynności higieniczne, nawet zaczęła się uśmiechać. Czasem udało jej się powiedzieć jakieś pojedyncze słowo, najczęściej „tak” lub „nie”.
Nie wiemy dokładnie jak wyglądała przeszłość Ani. Na portalach społecznościowych sprzed kilku lat widzieliśmy na jej profilu piękną, uśmiechniętą kobietę. Jak potoczyło się jej życie dalej, nie wiemy. Alkohol, najprawdopodobniej narkotyki… Cóż, alkoholizm, zwłaszcza u młodych to ciężkie uzależnienie i choroba. Miała 12- letnią córkę, którą wychowywał jej biologiczny ojciec, bo Ani odebrano prawa rodzicielskie. Wciąż uczę się nie oceniać życia, przeszłości i błędów innych, choć to oczywiście bardzo trudne.
W szpitalu odwiedzała ją systematycznie mama i siostra. Były bardzo troskliwe, ale ze względu na ciężki stan Ani nie mogły jej zabrać do domu. W ciągu tych kilku miesięcy, które Ania spędziła na naszym oddziale, co najmniej kilka razy jej stan pogarszał się. Okresowo pojawiała się niedokrwistość wymagająca przetoczeń krwi, wciąż jakieś nowe zakażenia i kolejne antybiotyki. Za każdym razem wydawało się, że nie da rady, ale wychodziła z tych kryzysów. Były okresy, że trzeba było żywić ją pozajelitowo to znaczy dożylnie, ale jak doszła do siebie, to mogła być już karmiona dousnie. Podczas jednego z takich posiłków, które dawała jej mama, zakrztusiła się i trafiła na OIOM z zachłystowym zapaleniem płuc i niewydolnością oddechową, musiała być zaintubowana. Myśleliśmy, że już do nas nie wróci. A jednak po tygodniu wróciła, lecz już w dużo cięższym stanie.
Po kilku dniach jej stan pogorszył się na tyle, oddechy były tak płytkie, że zadzwoniłam po jej mamę, żeby się z nią pożegnała. Przyjechała natychmiast. Siedziała przy córce, trzymała ją za rękę i powtarzała: „ Walcz Aniu, oddychaj.” – nie pozwalając jej odejść. Ania przeżyła do następnego dnia.
Przed południem mama pojawiła się u Ani jak co dzień. Chwilę po jej przyjściu usłyszeliśmy krzyk: „Aniu, oddychaj, oddychaj. Nie oddycha! „ Przybiegłyśmy z dr Elą, każda z nas stanęła z innej strony łóżka. Ela obserwowała oddech i źrenice, ja przyłożyłam stetoskop do serca. Ania przestała oddychać, żrenice rozszerzyły się, tony serca ucichły, serce przestało bić. Spojrzałyśmy na siebie z Elą porozumiewawczo, po czym zaczęłam mówić, że Ania nie żyje. Na to wszystko mama Ani zaczęła rozpaczliwie krzyczeć:
„ Aniu, nie umieraj, obudź się, Twoja córka Cię pozdrawia, przebaczyła Ci wszystko”. Nagle Ania wydobyła z siebie oddech , żrenice znów zaczęły reagować a serce zaczęło bić. Powróciła, a raczej matka zawróciła ją z tamtej strony. Pierwszy raz tak namacalnie byłam świadkiem odwracania, chwilowego oczywiście procesu umierania, nagłego powrotu do tego świata. Nie wyglądało to wszystko tak spokojnie. Był krzyk, rozpacz, płacz. Musieliśmy długo przekonywać mamę Ani, żeby się uspokoiła, wzięła Anię za rękę i po prostu pozwoliła jej odejść. Nie było to jednak łatwe, choć bardzo Ani potrzebne.
Myślę, że ostatnie, mocne słowa matki Ani o przebaczeniu córki zawróciły Anię z drogi, spowodowały pewnie wyrzut adrenaliny i tym samym coś w rodzaju reanimacji. To też świadczy o tym, że do końca słyszała i odbierała jeszcze pewne bodźce.
Następne kilkanaście godzin to stan agonii Ani. Mama i siostra były przy niej. Zrozumiały, że trzeba pozwolić jej odejść i tym razem już dawały jej przyzwolenie mówiąc, że może spokojnie odejść, że ma wybaczenie córki.
Zmarła następnego dnia, nie było przy niej ani mamy ani siostry. Może nie chciała by były.
Zmarła cichutko. Odzyskała spokój.

W chwili śmieci bądź przy nim, przeprowadź na drugą stronę, jeśli będzie Ci to dane.

Wiele razy rozmawiałam z rodzinami pacjentów o towarzyszeniu, obecności w ostatnich godzinach i minutach życia przy najbliższej osobie. Uważam, że możliwość bycia w momencie śmierci przy bliskim to dar, to chwila szczególna, której nie każdy może doświadczyć. To jak przeprowadzanie kogoś na drugą stronę bez możliwości zobaczenia, co dalej , ale przez tą właśnie obecność, dotknięcie innej rzeczywistości. No i oczywiście przede wszystkim czuwanie w tej chwili ze swoim bliskim po raz ostatni tutaj, na tym świecie. Zachęcałam rodziny do obecności przy chorym podczas agonii i wciąż to robię. Mamy taki zwyczaj w oddziale, że gdy widzimy, że pacjent już wchodzi w okres agonii, choć nie zawsze da się to uchwycić, dzwonimy do rodziny, żeby się z pacjentem pożegnała i po prostu przy nim była. I o ile wszyscy chętnie przychodzą, żeby się pożegnać, nawet gdy pacjent jest już nieprzytomny, o tyle nie każdy chce być przy śmierci bliskiego bojąc się, że to będzie dla niego trudne doświadczenie. Nie spotkałam się , żeby ktoś, kogo przekonałam by został, rozczarował się. Przeciwnie, ta chwila zostaje z nami przez całe życie.
Mnie nie było dane. Kiedy z powodu nowotworu umierał mój Tata, byłam przy Nim cały czas. Pielęgnowałam, karmiłam, wykonywałam zabiegi. Był w domu. Pamiętam, że podczas jednego z ostatnich Jego posiłków, kiedy już prawie nie mówił, po raz już nie wiem który powiedziałam Mu: Kocham Cię Tatusiu. Odpowiedział tylko cicho: Wiem. I ten nasz krótki, ostatni dialog pozostał ze mną i towarzyszy mi często. Wcześniej zastanawiałam się , jak będzie wyglądało umieranie moich rodziców, jak ja sama sobie z tym poradzę. Bo przecież pomimo , że jestem lekarzem hospicyjnym to w tej sytuacji jestem przede wszystkim córką. U Mamy nie dane mi było tego doświadczyć, zmarła nagle w wyniku wypadku i żałoba była dla mnie trudniejsza. Z Tatą było inaczej. Wszystko robiłam " z automatu". Jakby te wszystkie rozmowy, które przeprowadzałam z rodzinami wytworzyły we mnie wewnętrzne odruchy, bycia razem, obecności nawet bez słów, dotyku, wspólnej modlitwy. Ale w chwili, gdy oddał ostatni oddech nie było mnie przy Nim. Zmęczona czuwaniem, powiedziałam Mu, że pójdę się zdrzemnąć do drugiego pokoju i za dwie godzinki wrócę. Gdy wróciłam już nie żył. Nie było mnie przy Nim , gdy umierał. I pomimo że wiem, że to ode mnie nie zależało, wyrzucam to sobie do dziś, choć minął już pewien czas. Zazdroszczę tym, którzy mogli tego doświadczyć, być przy umierającej najbliższej osobie, przeprowadzać ją na drugą stronę, trzymać za rękę, dodawać otuchy.

I jakiś czas po napisaniu tych słów byłam świadkiem pewnego pięknego pożegnania. Obiecałam, że się tym spotkaniem podzielę w tym właśnie miejscu. Leżała u nas pani Janina, 92-letnia staruszka.  Miała nowotwór płuca, ale przede wszystkim otępienie, które znacznie utrudniało kontakt z nią.  Kilka razy podczas pobytu atakowały ją różne drobnoustroje i to one ostatecznie doprowadziły ją do śmierci, choć naprawdę długo i dzielnie walczył z nimi jej organizm.  Codziennie odwiedzał ją wnuczek, spokojny, miły, ciepły młody człowiek.  Systematycznie do mnie przychodził i pytał o zdrowie babci. Właściwie tylko z nim miałam kontakt.  Cieszył się z każdej dobrej wiadomości i smucił z powodu złej. Ale zawsze miał w sobie jakąś ufność, która mi imponowała. Pewnego dnia, gdy przyszedł do babci z wizytą, powiedziałam mu, że babcia już jest w agonii.  Przyjął to ze zwyczajnym sobie spokojem.  Usiadł przy jej łóżku i trzymał ją za rękę. Nie mówiłam mu jak ma się zachować i co robić. Po prostu usiadł  i był z nią do końca mając jej dłoń w swojej dłoni. Gdy stwierdziłam zgon u pani Janiny, powiedziałam mu, że zazdroszczę mu tego pożegnania. Wtedy zapytał, czy jestem osobą wierzącą. I powiedział, że zawsze, gdy wychodził od babci ze szpitala, prosił swojego Anioła Stróża, żeby się nią opiekował.  Prosił go też, żeby był (Anioł Stróż) przy niej w chwili jej śmierci, żeby nie była sama.   A stało się tak, że dane było jemu, razem ze swoim Aniołem Stróżem, przeprowadzić babcię na drugą stronę, pożegnać ją. Jaka więź musiała być między dwojgem tych ludzi, żeby mieli takie piękne pożegnanie?  Zastanawiam się do dziś.

Zdarza się jednak, wcale nierzadko, że umierający człowiek odchodzi wtedy, kiedy najbliższa mu osoba na chwilę tylko wyszła, pomimo, że cały czas wcześniej była i czuwała. Tak jakby czekał na moment, kiedy będzie sam, by samotnie pokonać ten ostatni odcinek życia.
Myślę, że moment śmierci to coś niezmiernie tajemniczego, indywidualnego, duchowego. Gdybym miała pokusić się o jakieś biblijne porównanie do tej chwili, to Chrystusowe wypowiedziane „Wykonało się” . Bo oto wykonało się to , co sam Bóg przeznaczył człowiekowi tutaj, na ziemi. Może dlatego tylko niektórzy z nas mogą stać się szczęśliwymi świadkami kawałka tego po ludzku smutnego, a tak naprawdę wypełnionego cudem czasu.